Zdrowa szkoła

Nr 6244/2014 z dnia 27 czerwca 2014 r.

 

Produkty spożywcze w sklepiku szkolnym powinny być oferowane w małych, jednorazowych porcjach i opakowaniach. Jeżeli zachodzi taka potrzeba (np. w przypadku jogurtów, sałatek owocowych, warzywnych) powinny być również dołączane do nich sztućce jednorazowe.

Kanapki na bazie pieczywa typu graham, razowego lub mieszanego – chleb, bułki z dodatkiem:

• masła lub margaryn miękkich wysokiej jakości (kubkowe, nie polecane masło roślinne)

• chudych wędlin (wysokiej jakości), chudego pieczone mięsa

• serów podpuszczkowych (żółte), twarogowych (białe)

• ryb np. ryba wędzona, pasta rybna

• jaj lub pasty jajecznej

• warzyw (np. sałata, kapusta pekińska, papryka, pomidor, ogórek)

• owoców (np. pomarańcza)

• sery i serki (naturalne i smakowe)

• desery mleczne

• jogurty z dodatkiem musli lub owoców (do jedzenia łyżeczką)

• koktajle mleczne z owocami lub warzywami

• bez nadzienia

• z nadzieniem na słodko (np. serowym, owocowym)

• z farszem na słono (np. mięsnym, warzywnym)

• owocowe (zawierające tylko naturalnie występujące cukry)

• warzywne (zawierające tylko naturalnie występujący sód)

• owocowo-warzywne

Napoje mleczne naturalne i smakowe (np. owocowe) w małych opakowaniach:

• mleko

• jogurt

• kefir

• maślanka

Owoce świeże (umyte i przygotowane do bezpośredniego spożycia) np. jabłka, gruszki, śliwki, winogrona, banany, brzoskwinie, morele, nektarynki itp.

Owoce suszone – np. jabłka, banany, morele, śliwki, rodzynki (w małych opakowaniach)

Musy owocowe

Warzywa świeże (przygotowane do bezpośredniego spożycia) np. marchewka, papryka, ogórek, rzodkiewka

Warzywa suszone (np. plasterki pomidorów, buraków)

Suchary smakowe, wafle ryżowe, kukurydziane bez dodatku soli, cukru, substancji dodatkowych

Różne gatunki orzechów najlepiej niesolonych, nasiona (np. słonecznika, dyni – w małych opakowaniach, przeznaczone do bezpośredniego spożycia)

Batony i ciasteczka zbożowe (zawierające ziarna zbóż, płatki, orzechy, migdały, owoce)

Sklepik szkolny, ze względu na swoje funkcje, dotyczące uzupełniania potrzeb żywieniowych uczniów, jak również ze względu na rolę w kształtowaniu prawidłowych nawyków żywieniowych, nie powinien w swoim asortymencie oferować takich produktów, jak:

• żywność typu fast-food (pizze, hot-dogi, hamburgery, zupy i inne dania instant – błyskawiczne)

• słone przekąski węglowodanowo-tłuszczowe (frytki, chipsy ziemniaczane, chrupki, słone paluszki, popcorn, prażynki, krakersy)

• słodkie przekąski węglowodanowo-tłuszczowe (batony, wafle przekładane słodką masą, ciastka francuskie, z kremem, bitą śmietaną)

• nektary i napoje owocowe z dodatkiem cukrów, słodzików i barwników

• napoje energetyzujące

• napoje smakowe gazowane i niegazowane

• cukierki i inne słodycze z dodatkiem sztucznych barwników

Produkty typu fast-food oraz przekąski węglowodanowo-tłuszczowe charakteryzujące się niską wartością odżywczą (jakością żywieniową), dostarczają na ogół dużo energii w postaci cukrów prostych i dwucukrów (głównie sacharozy) oraz tłuszczów o niekorzystnym profilu kwasów tłuszczowych (tj. o dużej zwartości kwasów tłuszczowych nasyconych oraz izomerów trans). Produkty te nie zapewniają ponadto odpowiedniej ilości cennych składników odżywczych, jakimi są m.in. witaminy i składniki mineralne, oraz błonnika pokarmowego iinnych substancji biologicznie czynnych, o działaniu prozdrowotnym, potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania, zwłaszcza młodego organizmu.

Słodkie napoje (gazowane i niegazowane), napoje smakowe, gumy do żucia, żelki są z kolei źródłem sacharozy, konserwantów, barwników, a niektóre również kwasu ortofosforowego i kofeiny. Napoje energetyzujące, oprócz cukru, zawierają dodatkowo substancje o działaniu pobudzającym, stymulujące pracę układu nerwowego, takie jak: kofeina (guarana),tauryna, karnityna, i inne. Substancje te mogą niekorzystnie wpływać na młody rozwijający się organizm. Ponadto u niektórych osób mogą powodować uzależnienie. Słodkie przekąski, ciasta/ciastka, słodycze oraz napoje słodzone nasilają wahania poziomu glukozy we krwi. Węglowodany, głównie proste zawarte w tych produktach, bardzo szybko wchłaniane przez organizm powodują szybki wzrost poziomu glukozy we krwi, na który organizm reaguje szybkim wyrzutem insuliny (hormon wytwarzanyprzez trzustkę), powodującym równie szybki spadek tego cukru we krwi. Efektem tego są duże wahania stężenia glukozy we krwi i jednocześnie wzrost łaknienia, co dodatkowo nakręca spożywanie produktów o niskiej wartości odżywczej, a wysokiej wartości energetycznej. Powoduje to gorszą pracę mózgu i obniżenie percepcji i zdolności przyswajania wiedzy, co skutkuje gorszymi wynikami uczniów w nauce. Ponadto spożywane w nadmiarze cukry proste szybko wchłaniane przez organizm powodują wzrost wolnych cukrów we krwi, a niewykorzystane, jako źródło energii, zostają zamienione na kwasy tłuszczowe i odłożone w tkance tłuszczowej w postaci triglicerydów.

Stąd też, spożywanie takich produktów w dużych ilościach, w długim okresie czasu może przyczyniać się do wzrostu masy ciała, a następnie nadwagi i otyłości, rozwoju próchnicy zębów, cukrzycy typu 2, chorób układu krążenia, niedoborów składników odżywczych, w tym na przykład żelaza zwiększając ryzyko rozwoju anemii (niedokrwistości) oraz wielu innych schorzeń powstałych na tle wadliwego żywienia.

Władze szkoły wspólnie z nauczycielami, rodzicami oraz specjalistami ds. żywienia, organizacjami i instytucjami odpowiedzialnymi za promocję zdrowego stylu życia powinny zapewnić uczniom możliwość wyboru i spożywaniana terenie szkoły prawidłowo skomponowanych zestawów śniadaniowych. W praktyce funkcję tę może spełniać sklepik szkolny oferujący pełnowartościowe, zgodne z zasadami prawidłowego żywienia produkty, kanapki, zestawy śniadaniowe oraz napoje.

 

prof.dr hab. Anna Gronowska-Senger,

dr hab. Jadwiga Hamułka,

dr hab. Anna Kołłajtis-Dołowy,

dr hab. Agata Wawrzyniak, prof. nadzw. SGGW

Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji SGGW w Warszawie

Marta Widz, Centrum Komunikacji Społecznej Urzędu m.st. Warszawy

 

Prof. dr hab. Anna Brzozowska, Przewodnicząca Polskiego Towarzystwa Nauk Żywieniowych

Prof. dr hab. Danuta Kołożyn-Krajewska, Wice Prezes Polskiego Towarzystwa Technologów Żywności

Prof. dr hab. Jadwiga Charzewska, Samodzielna Pracownia Epidemiologii Żywienia i Norm, Instytut Żywności i Żywienia

Dr inż. Anna Stolarczyk, Dietetyk, Klinika Gastroenterologii, Hepatologii i Zaburzeń Odżywiania, Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie

Dr inż. Danuta Gajewska, Prezes Polskiego Towarzystwa Dietetyki

 

W Polsce przybywa dzieci dotkniętych problemem nadwagi i otyłości. Już 18 proc. uczniów zmaga się z tym narastającym problemem cywilizacyjnym. Środki zaradcze podejmowane przez szkoły i administrację publiczną są nieskuteczne, a dla wielu gmin wciąż ważniejsze jest to, ile zarabiają szkolne sklepiki, niż to, jaką żywność oferują.

 

NIK skontrolowała działania administracji publicznej oraz szkół w zakresie zapobiegania nadwadze i otyłości u dzieci i młodzieży szkolnej. Kontrolą objęto lata 2009 – 2011 (pierwszy kwartał). Tylko w dwóch szkołach (na 52 skontrolowane) nie stwierdzono przypadków nadwagi i otyłości wśród uczniów. W pozostałych placówkach problem narasta, pomimo formalnie podejmowanych działań zapobiegawczych. W 87 proc. szkół prowadzących sklepiki oraz 75 proc. posiadających automaty spożywcze oferowano produkty o niskiej wartości odżywczej, niezalecane przez dietetyków (np. chipsy, słodkie napoje gazowane, napoje energetyzujące), podczas gdy aż 1/3 szkół nie zapewniała uczniom możliwości zjedzenia obiadu. Co ciekawe, sklepiki z żywnością fast food znajdowały się także m.in. w czterech z ośmiu szkół posiadających tytuł „Szkoła promująca zdrowie”. W żadnej ze skontrolowanych gmin rada nie skorzystała z prawa do podjęcia uchwały wycofującej ze szkolnych sklepików produkty o niskiej wartości odżywczej. Nie podjęto także działań ograniczających zainteresowanie dzieci tego typu żywnością. Sklepiki z produktami zaliczanymi wyłącznie do zdrowej żywności funkcjonowały jedynie w 16 proc. skontrolowanych szkół. Specjaliści zwracają uwagę, że samorządy – szczególnie te borykające się z problemami finansowymi – nierzadko oczekują od dyrektorów szkół, aby dochody z wynajmu powierzchni pod sklepiki, wspomagały budżet szkoły.

 

 

 

Podejmowane przez gminy i szkoły próby propagowania zdrowego stylu życia wśród dzieci i młodzieży są najczęściej niespójne, przypadkowe, doraźne i dlatego nieskuteczne. Samorządy głównie rozbudowywały bazę sportowo-rekreacyjną oraz organizowały imprezy sportowo-turystyczne. Tylko dwie gminy (Chełm, Elbląg) opracowały raporty dot. potrzeb zdrowotnych uczniów, które stały się podstawą lokalnych działań prozdrowotnych. Programy wychowawcze wszystkich skontrolowanych szkół zawierały wprawdzie zagadnienia dotyczące szeroko rozumianych działań sprzyjających zdrowiu, ale tylko w 1/3 z nich określono zadania bezpośrednio związane ze zwalczaniem nadwagi lub otyłości. Poszczególne szkoły brały udział w ogólnopolskich programach prozdrowotnych (m. in. Trzymaj formę, Szklanka mleka, Owoce w szkole). NIK zwraca jednak uwagę, że ocena skuteczności programów jest niemożliwa, ponieważ żaden z nich nie został poprzedzony analizą stanu wyjściowego: nie sprawdzono, jaka jest skala zjawiska nadwagi i otyłości w danej szkole, ani jakie są rzeczywiste potrzeby uczniów. Dyrektorzy szkół zbyt rzadko wykorzystywali także wyniki wykonanych już badań: wszystkie szkoły zapewniły warunki do przeprowadzania badań przesiewowych, pozwalających na wykrycie ewentualnych zaburzeń w stanie zdrowia uczniów, jednak w ¼ z nich pielęgniarka szkolna nie przedstawiała ich wyników radzie pedagogicznej. Żadna ze skontrolowanych szkół nie uwzględniła w planach doskonalenia zawodowego nauczycieli problematyki z zakresu walki z nadwagą i otyłością. Jednocześnie większość ankietowanych przez NIK nauczycieli przyznała, że nie jest przygotowana do udzielenia pomocy uczniom w zapobieganiu nadwadze i otyłości.

 

 

 

Nadwaga i otyłość to gwałtownie narastający problem zdrowia publicznego. Obecnie w Europie nadwagę ma jedno na czworo dzieci. Otyłość generuje nie tylko olbrzymie obciążenia zdrowotne, ale także ekonomiczne, pochłaniając w niektórych państwach członkowskich UE do 6 proc. rządowych wydatków na opiekę zdrowotną. Dlatego programy poprawy żywienia i walki z otyłością stały się priorytetem dla wszystkich krajów Unii Europejskiej. W odpowiedzi na zalecenia Komisji Europejskiej Ministerstwo Zdrowia m. in. z Instytutem Żywności i Żywienia realizują Program zapobiegania nadwadze i otyłości oraz przewlekłym chorobom niezakaźnym poprzez poprawę żywienia i aktywności fizycznej na lata 2007 – 2011 POL-HEALTH. Budżet tego programu jest uzależniony od wielkości środków zagwarantowanych corocznie w budżecie Ministra Zdrowia. Środki finansowe na realizację programu w latach 2007-2011 szacowano początkowo na 12 mln zł, faktycznie zaplanowano kwotę o połowę mniejszą – 5,9 mln zł, a w rzeczywistości wydatkowano (w latach 2007-2010) niespełna 2,4 mln zł.

 

Cyklicznie co 4 lata (od 1992 roku) Instytut Matki i Dziecka w ramach międzynarodowego projektu

przeprowadza w Polsce badanie Health Behaviour School-aged Children (HBSC), które ocenia zachowania

zdrowotne oraz samoocenę, w tym również w odniesieniu do masy ciała dzieci

i młodzieży. W badaniach o zasięgu krajowym można stosować normy opracowywane na podstawie badań

przesiewowych, dostępne w postaci krajowych siatek centylowych BMI. W badaniach międzynarodowych

natomiast, należy się posługiwać bardziej uniwersalnymi kryteriami.

 

Z najnowszego raportu z badań HBSC przeprowadzonych w 2010 roku wynika, że wg wartości

 

Wg danych z Projektu „Olaf” 2007 - 2010

 Z badań wynika również, że nadwaga i otyłość jest „zaraźliwa”. Nawyki w grupie

 

Nadwaga i otyłość dotyczy około 22% chłopców i 18% dziewczynek w szkołach podstawowych,